(БЕСЕДА ПО ПОВОД НАГРАДАТА ЗА ЖИВОТНО ДЕЛО НА МТФ ВОЈДАН ЧЕРНОДРИНСКИ ЗА 2017 ГОДИНА)
Ви благодарам за убавите зборови и за големата чест што ми ја укажавте. Истовремено, не можам да не се потсетам и на зборовите на Шекспир кој во Хамлет вели дека признанијата зависат од добрината на оној што ги дава, а не од заслугите на оној што ги прима, зашто, спрема заслугите, никој ништо не би добил. Тоа особено згодно се однесува на мене како на драмски автор, зашто јас, искрено зборувајќи, никогаш не сум се чувствувал како театарски човек, туку само како автор чии дела, повеќе по волја на судбината одошто според лична желба, оживеале на сцена. Но колку што е моето присуство тука случајно, толку е стварна мојата увереност дека е театарот од исклучителна важност во животот на секој народ. Тоа што важи за театарот воопшто, важи се разбира и за оваа манифестација која над педесет години ја врши својата благородна мисија.
Ние сме мала средина и со текот на времето многумина стануваат носители на ова признание. Нас нѐ има многу, но еден е Чернодрински. Ваквите свечени моменти отвораат можност да се каже збор-два за тој единствен човек чиј живот ги обединува во едно драмската дејност и мисијата на театарот. Војдан Чернодрински е не само основоположник на македонската драма и на македонскиот театар туку е и визионер на она што било доминантно во театрите воопшто, а тоа е да бидат актуелни, да бидат сцена на која ќе се препознае живиот живот.
Драмата е единствениот книжевен жанр кој се пишува за јавна изведба. Сцената не е имагинација, таа е реалност и од тоа произлегува нејзината одговорност и нејзината потреба да го „ритмува животот“, барајќи ја класичната хармонија меѓу поезијата и стварноста што ја споменува Артур Рембо. Драматизацијата или филмувањето на бројни дела од други жанрови е дел од таа потреба за оживување на духовните производи кои се, по дефиниција, невидливи. Тоа е и основната противречност на театарот или на филмот: не е доволно нешто да биде видливо за да стане вистинито и стварно, туку е потребно многу повеќе од тоа. Затоа театарот во разни епохи не е само место за забава, туку и сцена каде што се воспоставува и обликува духот на времето. Шекспировиот театар, на пример, може да се гледа како симбиоза на националното и општото, преку користењето на историските хроники и слободното зајмување на теми и мотиви речиси од сите култури, времиња и простори. Колку и да е тој пример голем и недостижен, таа потреба да се задоволи и да се нахрани публиката останува иста насекаде и секогаш. Таков е и случајот со Чернодрински и со неговиот театар. Основната карактеристика на тој театар е неговата актуелност, негувањето на секому разбирливи теми од секојдневниот живот кои истовремено имаат општ карактер и сеопфатна важност.
Македонскиот „класичен“ репертоар, во кој спаѓаат и битовите драми, кај нас за жал не се негува систематски. Јас сега не зборувам за рефлексиите на битовата драма во современата македонска драматургија – такви примери има, а нешто од тоа се среќава и во овогодишната програма на овој фестивал – туку за систематско негување на тој театар на еден традиционален начин, интегрално, без интервенции. Ние знаеме какво големо влијание врз народниот живот имало изведувањето на Македонска крвава свадба под разни околности, од бројни професионални ансамбли до аматерски групи. На секој народ му треба народен театар, во спротивно, главната театарска институција не би се викала така. Но таа институција треба да го оправда своето име и со систематското негување на класичниот репертоар.
Наративниот, па и фолклорниот материјал во Македонска крвава свадба не го намалуваат, туку го зголемуваат општиот впечаток и актуелноста на таа класична драма. Може слободно да се каже дека од некои сегменти на тој текст – како, на пример, од судската постапка – може да се направат одделни претстави. Актуелноста на „потурчувањето“ е вонвремена. Драмата на Чернодрински е инспирирана од новинарска статија, но не е тоа она што ја потврдува нејзината вистинитост, туку судирот на не-слободата и послушноста со чистотата и достоинството на човековата природа. Истата тема за потурчувањето во Горски венец на Његош не се базира врз историски податоци, туку станува збор за визионерство, за согледба на главната опасност што му се заканува на народот, заканата да биде уништен од самиот себе, од сопствената лековерна увереност дека секој избор, па и најлошиот, е легитимен. Но, определбата за „туѓата вера“ затоа што е некој страшливец или затоа што тоа што најмногу му се исплатува, а наспроти непишаните морални закони, отсекогаш бил и засекогаш ќе остане мошне проблематичен чин. „Потурчувањето“ со сите негови аналогии – а знаеме дека ги има многу – може да се посматра и како пат кон подобар живот, како „добар бизнис“, како што се вели денес, како заминување за „Америка“, но кој ќе остане тука сите ако се полакомат и ако се распрснат по поубав и полесен живот, и што ќе стане со човечкото во нас доколку личниот интерес стане главниот интерес? И Цвета можела да го избере харемот како што денес се избираат туѓите постели и подобриот живот, но не го прави тоа. Затоа таа е трагична хероина, а не роб. Тука не станува збор само за социјален проблем, и не само за етички, национален или семеен проблем, тоа е исто така и естетички проблем, зашто „заминувањето“ односно „потурчувањето“ значи и асимилација, трајна загуба на суштественоста, на обичаите, на потребата да бидеш она што си, значи конечно и откажување од самиот јазик.
Кога сме веќе кај јазикот, да споменам дека нашите театри не се доволно подготвени за негување на нашиот „класичен“ репертоар меѓу другото и затоа што на нашите академии не се студираат сите нужни видови говор, од оние најархаичните, преку говорот на одделни епохи, па сè до дијалектите. Облиците на искривоколчениот турско-македонски јазик што се среќава во Македонска крвава свадба, на пример, дава подобар увид во стварноста што се опишува дури и од самото дејство на драмата. Во нашите театри денес се употребува нестандардниот градски говор – кој може да биде опасен за иднината на книжевниот јазик на секој мал народ – а е запоставен базичниот народен јазик сосе архаизмите и дијалектите.
Заблагодарувајќи се уште еднаш за ова високо признание, сакам да напоменам дека и јас наидував на големи тешкотии во врска со употребата на струмичкиот говор кој се користи во моите драми, во кој се собрани остатоците на кукушкиот, серскиот, дојранскиот и струмичкиот говор како сублимат на претежниот стар говор на нашиот народ. Кога со Бранко Ставрев и со струмичкиот театар тргнавме, слично како Војдан Чернодрински, во потрага по еден нов театар, во кој зборот директно одговара за значењата и за вистинитоста на играта, на театарските сцени во тогашна Југославија доминираа сосема инакви теми, пред сè за една тоталитаристичка опасност која ни се заканува. Во моите пиеси се навестуваше една сосема инаква опасност, повеќе внатрешна: во Големиот Смок стана збор за грабежот кој ќе биде антиципација на подоцнежната транзиција, во Сенката за ирационалноста и беспомошноста на фонот на една античка трагедија со жртвување на децата, во Пуста земја за губитокот на идентитетот, јазикот, спомените, сè до и преселбата во онаа „друга земја пуста“ зад „матното и маглао море“, што ја споменува Марко Цепенков. Времето покажа дека темите од претставите – не само од трилогијата – станаа секојдневна стварност, но осносвната замисла за создавање на еден нов вид театар не се оствари. Театрите ги следеа модите, а зборот и неговата важност за театарот постојано се релативизираше. Претставите беа играни во Струмица многу пати, ги извртеа градовите на Македонија, каде што беа топло прифатени, како што се вели, добија награди и слично, но не беа поставени во други театри, со што беше воспоставена онаа јазична бариера која го дели истото на ваше и наше и го заградува патот до дома.
Почетокот беше тука во Прилеп, на Игрите, а сега сме пак тука и, што е најважно, Игрите продолжуваат. На овој ист фестивал, точно пред триесет години, по изведбата на Големиот Смок, првата пиеса од мојата Вечна игра, еден несомнен господин на македонската литература, Бранко Варошлија, ја пофали претставата со зборовите: „Не е лесно да ги насмееш моите прилепчани!“ Тогаш ако сум ве насмеал, сега е време да застанам за да не ви здодеам. Иако цепенковската традиција сите ние ја сметаме за своја и веруваме во зборовите на Блаже Конески дека, „ако штрковите го носат породот, ние сме пород на Силјан Штркот“, тоа очигледно најмногу се однесува токму на прилепчани, кои настанале тогаш кога Силјан го скршил шишето на камењата кај Трескавец, уште пред да стане човек.
Ви благодарам за вниманието и ви посакувам убави Игри.
Академик Митко Маџунков