За античката драма

Драмата е најсложениот книжевен род што се развил во античката книжевност по лириката и епиката. Во драмскиот текст се среќаваат епски и лирски елементи, додека на сцена при изведба на драмскиот текст била застапена музичката и танцовата уметност. Од уметничките книжевни родови единствено драмата е чист изум на старите Хелени што настанал под влијание на култот кон богот Дионис, тракиско божество на виното, веселбата и гроздоберот.

Зборот драма води потекло од старогрчката именка drama (стгрч. δράμα = дејство, чин) изведена од глаголот drao што значи правам, чинам, дејствувам. Овој книжевен род го добил називот драма поради тоа што драмскиот текст што го пишувале поетите не служел за читање во приватен простор, како што тоа денес се прави, туку исклучиво за изведба во театар. Драмскиот текст е, всушност, сценарио за глумците и хорот. Глумците имале задача да ги оживеат ликовите од текстот, односно да ја остварат улогата на ликовите, додека хорот ја имал улогата да отпее некоја лирска песна поврзана со темата што се обработува во драмата.

Кои составни делови го сочинуваат античкиот драмски текст?

Античкиот драмски текст е составен од дијалог и лирска песна. Дијалогот го исполнуваат драмските лица или глумците на сцена во театар, додека лирската песна ја исполнува хорот. Хорот е присутен само во хеленските драми, додека во римските го нема бидејќи е исфрлен, што останало така и во подоцнежните драмски текстови сè до денес. Лирската песна што ја исполнува хорот во драмскиот текст е веројатно остаток од дитирамбите – хорските обредни песни што старите Хелени му ги посветувале на Дионис додека ги изведувале неговите свечености. Драмскиот текст, за разлика од современата драма, се пишувал во стихови бидејќи самиот книжевен род е уметнички, значи му припаѓа на уметничкото книжевно творештво. Глумците на сцена дијалогот го воделе со потпевнување, токму поради неговата стихувана композиција чиишто корени се наоѓаат во хорското пеење.

Во антиката, драмите ги составувале и пишувале драмските поети или драматичари. Според видот на драмата што ја пишуваат, тие се делат на трагедиографи и комедиографи. Трагедиографите се драмски поети кои пишувале трагедии, додека комедиографите пишувале комедии.

Театарот на Дионис во Атина (реконструкција)

Според поимањето на старите Хелени, во животот постојано се случуваат драми. Во секоја човечка заедница се одвива некаква драма, таа ги прикажува сите аспекти од човековото постоење, како што се раѓањето, смртта, страдањето, радоста, бракот, жетвата, битката и др. Она што треба да се знае е дека во театрите во Хелада драмските претстави не биле културно доживување како што тоа ние го чувствуваме денес, туку тие имале едно многу подлабоко и посуштинско значење за нив. Театарот за старите Хелени бил светилиште каде што присутната публика седи за да набљудува верски обреди, за да му изрази почест на богот Дионис, оној врз основа на чијшто култ се развила драмата. Пред започнување на драмската претстава се извршувал чин на жртвопринесување, свештеникот со неговите помошници со жртвен нож колел коза, така што со пролевање на крвта му се укажувала чест на божеството пред кое сите му се клањале и молеле. 

Кој е богот Дионис и зошто е значаен за драмската уметност?

Уметничка претстава на богот Дионис со грозје. Автор: Klarissa Delos Angeles

Како што е спомнато погоре, старите Хелени ја развиле драмата благодарејќи на култот спрема богот Дионис. Ова тракиско божество се смета за заштитник на винарството, покровител на драмската и танцовата уметност. Хелените верувале дека богот Дионис умира со настапувањето на зимата, а оживува со доаѓањето на пролетта. Напролет, во чест на враќањето на Дионис биле празнувани Големите Дионисии во Атина, тоа биле свечености во кои се изведувале драмските натпревари и биле мошне посетувани од Хелените кои доаѓале од сите краишта на Хелада и Мала Азија. Театарското здание настанало во една обредна игра на сатири (шумски духови) кои му пееле обредна песна на Дионис наречена дитирамб.

Сатир, шумски дух, следбеник на богот Дионис

Во реалноста, мажите се преоблекувале во сатири носејќи коњска опашка, коњски уши и козја маска на лицето. Песната ја исполнувал хор од мажи и момчиња кои свиреле на авлос околу жртвеникот на божеството. За да го почестат и да му угодат, му принесувале крвна жртва – коза. Постепено, овој мистичен ритуал се развива во спектакл во којшто танцот, пеењето и глумењето го добиваат своето почесно место. Хеленскиот поет Теспид пишувал дитирамби и првиот ја воведува трагиката, па затоа се смета за татко на трагедијата.

Театарски маски

Трагедијата во буквален превод претставува козја песна (стгрч. tragós – коза, стгрч. odé – песна). Иако се знае дека трагедијата преставува драмски текст со тажна содржина, козата најверојатно се однесува на обредната жртва која му се принесувала на Дионис за време на заносниот танц на сатирите. Трагедиите биле исполнувани на орхестрата и на сцена од театарот. Хорот и глумците го воделе драмското дејство. Глумците најчесто носеле маски на лицето за да им овозможат на оддалечените гледачи да ги забележат нивните изрази на лицето, дали се весели или тажни, за да се соживуваат со емоционалната состојба на драмскиот лик, но и поради разните драмските ликови кои ги претставувале (богови, херои, суштества). Меѓу прочуените хеленски трагедиографи биле Ајсхил, Софокле и Еврипид.

Ајсхил

Ајсхил (525-456 год. пр.н.е.) е еден од најценетите хеленски писатели на трагедии кој за првпат воведува два драмски актери на сцена во театар. Хелените го паметат по тоа што мошне големо внимание посветувал на кореографијата на драмските актери, односно на дизајнот на нивните костуми, маските и другите реквизити со кои оставале силен впечаток врз хеленската публика.

Според записите од неговиот живот, се споменува дека во неговата трагедија Евмениди кога хорот истапил на сцена да отпее песна глумејќи ги страшните Еринии, учесниците во хорот имале толку застрашувачки ликови што децата од публиката се преплашиле, а бремените жени се здобиле со породилни болки.

Од Ајсхил до денес целосно се зачувани само седум трагедии, а нивните наслови се следните: Персијци, Седумтемина против Теба, Прибегарки, Орестија со трилогијата Агамемнон, Жртвоприносители, Евмениди и Прикованиот Прометеј.

Бистата на трагичкиот поет Ајсхил се чува во комплексот Капитолски музеи во Рим, Италија (Musei Capitolini).

Софокле

Софокле (496-405 год. пр.н.е.) е вториот хеленски поет кој добил признание од хеленската публика со воведување на третиот драмски актер на сцена. Напишал 123 драмски дела, од кои само седум се целосно зачувани до денес: Ојдип тиранин, Ојдип на Колон, Антигона, Електра, Тројанки, Ајант и Филоктет.

Скулптурата на трагичкиот поет Софокле се чува во лондонскиот Кралски колеџ (King’s College). Таа е дело на вајарот Константин Дауш изработено при крајот на XIX век н.е., а, всушност, копија на хеленскиот оригинал.

Еврипид

Еврипид (околу 480 год. пр.н.е. – 408 год. пр.н.е.) е последниот трагедиограф кој пишувал трагедии од кои до денес се зачувани само 18, а се смета дека имал напишано околу 90 трагедии, од кои некои се зачувале само во фрагменти. За разлика од Ајсхил и Софокле, Еврипид во неговите драми сакал психолошки да ги обработува неговите драмски ликови. На хероите им ја одземал моќта, робовите ги прикажувал како паметни луѓе, а на боговите им придавал човечките особини и слабости намалувајќи ја нивната важност.

Во театарот ја внел и познатата подвижна склопка наречена „Деус екс махина“ (Deus ex machina), која е, всушност, претстава на бог кој при завршницата на секоја негова драма помага да се разрешат недоразбирањата и проблемите помеѓу драмските лица.

Следниве наслови на неговите драми се целосно зачувани и преведени на многу светски јазици: Алкеста, Медеа, Хераклиди, Бакхи, Андромаха, Хекаба, Хиполит, Електра, Херакле, Тројанки, Ифигенија на Таврида, Хелена, Ион, Ифигенија во Авлида, Побеснетиот Херакле, Орест, Фојникијки како и една целосно зачувана сатирска игра под наслов Киклоп.

Скулптурата на трагичкиот поет Еврипид се чува во Ватиканскиот музеј (Musei Vaticani, Roma) во Рим, Ватикан, Италија.

Комедијата како драмски текст се развива подоцна и внесува весела содржина со многу комични ситуации кои настануваат како последица на „грешките“ на главните ликови. Меѓу најпознатите комедиографи бил Аристофан, а подоцна во периодот на хеленизмот се истакнал Менандар.

Во стариот Рим публиката особено уживала во комичните претстави. Меѓу прочуените римски комедиографи биле Плаут и Терентиј.

Аристофан

Аристофан (448-380 год. пр.н.е.) или „убавецот“ како што му гласи името (стгрч. ἄριστος=најдобар и φάνης=изглед), е еден од најславните хеленски писатели на комедии. Имал напишано 24 комедии од кои преку препишување до денес останале само 11. Античката комедија, како и трагедија, била пишувана во стихови како песна.

Аристофан се исмевал со познатите личности од Атина, прикажувајќи ги нивните слабости на сцена во театар, особено ги исмевал тогашните политичари. Неговиот јазик во драмите бил оштар, суров и вулгарен со цел да ја изнасмее хеленската публика.

Неговите сочувани комедии се следниве: Ахарњани, Коњаници, Облаци, Оси, Мир, Птици, Лисистрата, Жени на празникот Тесмофории, Жаби, Жени во народното собрание и Богатство.

На бистата на Аристофан пишува на старогрчки јазик „Аристофан Атињанинот, синот на Филипид“.

Менандар

Менандар (342-291 год. пр.н.е.) е хеленски комедиограф кој бил меѓу најпрочуените по Аристофан. Се смета за претставник на новата атичка комедија или ситуациска комедија. Новиот вид на комедија во Атина настанува по донесувањето на законот за

забрана на напади на современи државници во комичните драмски текстови. Ова се случува во услови на олигархиска власт во Атина и на новото монархистичко управување наметнато врз хеленистичките општества. За разлика од комедијата на Аристофан во која цел на исмевање биле значајни и водечки личности во атинското општество, во новата атичка комедија се исмеваат секојдневните ситуации на луѓето во рамките на семејството, каде што хуморот е благ со изразени чувства и романтичност.

Според древните извори, тој имал напишано околу 105 до 108 драмски текста. До XX-тиот век Менандар бил познат само преку Плаут и Терентиј, но подоцна се откриени значителни фрагменти од неговите драми, додека при крајот 50-тите години од XX-тиот век е откриен целосен ракопис на едно книжевно дел на Менандар. Во фрагменти се зачувани следниве драми: Самјанка, Потстрижена девојка, Поротници и Штит. Целосната драма што е единствена зачувана го носи насловот Намќор.

За разлика од драмите на Еврипид, во неговите драми дејството се одвива во секојдневието на луѓето неоптоварено со митовите и минатото. Основни теми кои ги обработуваат неговите драми се момчиња вљубени во девојки, несакана бременост, родителска грижа за децата, загубени роднини и разни други безгрижни авантури.

Римскиот комедиограф Плаут бил инспририран од делата на Менандар.

Бистата на Менандар прикажана горе е од IV век н.е. Денес се чува во Археолошкиот музеј во Ефес, Турција.

Плаут

Тит Макиј Плаут (лат. Titus Maccius Plautus, 254-184 год. пр.н.е.) е најголемиот комедиограф во римската книжевност.

Потекнувал од сиромашно семејство и како момче бил обичен работник во римските театри. Незадоволен, се обидел во трговијата, каде што исто така не ја пронашол среќата. Подоцна се вработил во мелница во Рим и таму напишал три комедии. Откако комедиите биле прифатени од римската публика, ја оставил мелничарската работа и се посветил на драмската поезија целиот свој живот.

Се смета дека имал напишано вкупно 130 комедии, од кои 20 се целосно зачувани, а една во фрагменти. Римскиот учен Варон тврдел дека од сите претпоставени комедии само 21 се вистинско дело на Плаут, додека останатите се лажни, односно им припаѓаат на некои други непознати поети. Затоа зачуваните 21 комедија спаѓаат во збирката т.н. Приказни на Варон (Fabulae Veronianae).

Неговите комедии се, всушност, продолжение на новата атичка комедија од IV и III век пр. н.е. Тоа се огледува во стилот, јазикот и темите на неговите драми. Имено, драмските ликови во неговите комедии имаат хеленски имиња, нивните дијалози се кратки, но исполнети со вулгаризми (недолични зборови) и заканувачки извици, робовите се прикажани како паметни, итри и дрски, иако во стварноста римските робови биле понизни и послушни спрема господарите. Местата на кои се одвивале настаните во комедиите се најчесто некои хеленски полиси (градови-држави), како и културниот амбиент.

Во повеќето комедии на Плаут заплетот се гради со учество на робовите кои несебично им помагаат на вљубени и млади господари да го освојат срцето на некоја девојка, против чијашто волја истапуваат нејзиниот татко, идниот свршеник или сводникот. Девојките најчесто се ликови на некои робинки кои на крајот од драмата дознаваат дека се слободни и можат без ничија дозвола да се омажат или пак, дека се ќерки на некои угледни или скромни родители.

Плаутовите комедии во периодот на Ренесансата во Европа биле особено читани. Англискиот драматург Вилијам Шејкспир ги користел како извор за инспирација на неговите драми.

Од Плаут зачувани се следниве драми: Амфитрион, Грниња, Бакхиди, Заробеници, Менајхми, Сеништа, Војник фалбаџија, Лажливец, Коноп, Магариња, Три гроша, Касина, Ковчеже, Грглица, Епидик, Трговец, Персиец, Картагинче, Стих и Простак.

Сликата е уметничка претстава на Плаут и е дел од збирката Liber Chronicarum или Die Schedelsche Weltchronik (Светска историја од Хартман Шедел) објавена во 1493 год. како првично печатено издание кое вклучувало обоени илустрации (графички прикази). Содржи вкупно 336 страници.Терентиј